Nurhan Tekerek

Günümüzde tiyatro alanında sorulan en başat sorgulamalardan biri de “Tiyatro öldü mü?” sorusu. Böyle bir sorunun şimdi ve bugün neden sorulduğu üzerine düşünüldüğünde pek çok varsayımsal yanıt karşımıza çıkmakta.

Bunlardan biri ulus devlet anlayışının küreselleşmeyle birlikte sorgulanabilir bir kavram olduğu düşüncesinden hareketle etnik kültürlere de yer açma ve çok kültürlülükle tüm kültürlerin egemen olan tek kültür çatısı altında toplama arzusu, hatta dayatmasıyla birlikte Batı dediğimiz ve vahşi kapitalizmden liberalizme uzanan ekonomik sistemin yansıması olan kültürel anlayışın Doğu, Uzak Doğu, Güney Amerika, Afrika kökenli kültürlere de ilgi göstermesi. Dahası bu kültürlerin estetiğinden yenilik ya da kazanç uğruna olabildiğince yararlanma ve bu doğrultuda Batı tarafından ancak kaynakları tükendiğinde keşfedilen bir kültürel estetiğin belirleyici olması.

Bir diğer yanıt da, kaynaklarını Rönesans’dan alan ve burjuvazinin gelişmesine koşut olarak gelişen Batı tarzı klasik tiyatronun yeni dünya ekonomik düzeni ve hızlı yaşam şartlarıyla örtüşmemesi, seyirciye hitap etmemesi ve tiyatro edebiyatının yerini oyuncunun hüneriyle doğru orantılı kısa süreli gösterilerden oluşan performans sanatına bırakması.

Üçüncü bir yanıt da tiyatronun sinema, televizyon ve günümüzde bilgisayar teknolojisinin sağladığı iletişim olanakları ve erişim hızına erişememesi itibariyle kendine farklı yollar araması. Bütün bu yanıtlar klasik Batı Tarzı Tiyatro yoğun bakımdayken tiyatro sanatıyla uğraşanların bu tarz tiyatronun yoğun bakıma girmesinin nedenlerini arama çabalarının sözcüklerle ifadesi.

Bütün bu arayış çabalarının kökenine inildiğinde karşımıza iki ana yol çıkmakta. Bunlardan biri kapitalizmin gelişimiyle birlikte ortaya çıkan Aydınlanma ve ardından gelen Romantik dönemden iki büyük paylaşım savaşı dönemine uzanan biri Gerçekçi ve diğeri Karşı gerçekçi anlayışların oluşturduğu yeni tiyatral estetik birikim. Gerçekçilikle birlikte dünyanın ve de kapitalizmin yarattığı ya da ürettiği “ezen ve ezilen” problemine çözüm arama çabalarının oluşturduğu estetik birikim (Piscator, Brecht, Meyerhold, Strehler, Augusto Boal gibi tiyatro insanlarının poetikaları). Diğeri de kaynağını savaşların yıkıcılığından ve böylece insan kimliğini parçalayan ve yaşamı anlamsızlaştıran kapitalizmin ve estetiğinin yarattığı tüm kuralları ve kalıpları yıkmayı hedefleyen ve süreç içinde ölümcül Batı Tarzı tiyatrodan ritüellere uzanan çizgide şekillenen yeni arayışlar (Absürtler, Dadacılar, Formalistler, Fütüristler ve adını koyarsak Artaud, Grotowski, Brook, Barba gibi tiyatro insanlarının öncülüğünü yaptığı ve günümüzde popülerleşen In-your-Face gibi arayışlar)

Tiyatro alanında farklı biçimlerde karşımıza çıkan bütün bu arayış çabalarının ortak bölenine bakıldığında şöyle bir sonuca varmak mümkün görünmekte: Artık özdeşleşmeye dayanan bütünlüklü ve seyirci ile oyuncuyu birbirinden ayıran adeta dördüncü duvar oluşturan ve çerçeve sahnede oynanan Klasik Batı Tarzı Tiyatro diye isimlendirebileceğimiz tiyatro estetiği yaşamın ve insanın problemlerini anlatmaya yetmemekte. Öyleyse yeni bir estetik aramak ve bulmak gerekir. İşte uzun yıllardır tiyatrodaki arayış çabalarının ortak nedenselliği de bu düşüncedir. Tiyatronun tiyatro olduğunu ya da oyun olduğunu ve seyirci için yapıldığını, etkin-dinamik bir seyirci için yapıldığını paylaşmak adına yeni, yaşayan, canlı bir tiyatro anlayışı oluşturmak, kısaca tiyatroda devrim yapmak… Seyirciye pasifize eden, özdeşleşmeye dayalı bütüncül yapıyı parçalayarak daha çok şey söylemek, daha çok düşünce üretmek, tiyatroyu tüm öğeleriyle devingen hale getirmek…

Türk Tiyatrosunun kaynaklarına ve gelişim sürecine bakıldığında da bu arayış çabalarının yansımalarını görmek mümkün. Bir yanda, Geleneksel Tiyatromuzu oluşturan türlerde var olan ve evrensel tiyatral arayışlarla da örtüşen estetikten yararlanarak yeni, özgün bir tiyatro oluşturma yolunda çabalar. Diğer yanda da, klasik Batı tarzı tiyatro modelinde var olmaya çabalayan bir tiyatro estetiği.

Özellikle günümüz dünya tiyatrosundaki arayış çabaları göz önünde bulundurulduğunda ikinci yolun, yani Batı tarzı tiyatroyu model alarak yinelemek tiyatromuzun geleceği açısından, Batı tarzı tiyatronun yaşadığı yoğun bakım ünitesine girmenin ötesinde bir anlam taşımıyor gibi görünmekte. Tiyatromuzu geleceğe taşımanın ve sözü edilen tüm evrensel çabalarla bütünleşmenin yolu olarak, geleneksel kaynaklardan beslenen ve özellikle Yetmişli yıllarda doruğa çıkan arayış çabalarını sürdürmek, yeni, özgün bir tiyatro estetiği yaratmaktan geçmekte.

Öyleyse tiyatromuzu besleyen ya da beslemesi gereken geleneksel kaynaklarımız nelerdir? diye sorabiliriz artık. Osmanlı döneminde başkentlerde, özellikle İstanbul’da gelişen Meddah, Karagöz, Ortaoyunu ve köylerde, kaynağını ritüellerden ve köylünün oyun çıkartma geleneğinden alan Köy Seyirlik Oyunları ve dramatik bir çatısı olmasa da, biçimi itibariyle oyuna yaklaşan cem törenleri, yaren sohbetleri, Mevlevi ayinleri, ahilik gibi törensel etkinlikler.

Anadolu köylüsünün oyun çıkartma geleneğinden kaynaklanan ve doğanın döngüsüne eşlik etmek amacıyla insanoğlunun yüzyıllardır gerçekleştirdiği ritüellerden beslenen Köy Seyirlik Oyunlarının ortak motifini oluşturan toplu katılım ve seyirci-oyuncu organik bağı, bu oyunların temel kurgulama tekniğini oluşturan Oyun İçinde Oyun motifi ve diğer estetik formları (Her yerde oynanabilmesi, doğaçlamaya dayalı olduğu için tiyatro edebiyatının yerine beden diline eşlik eden kısa cümlelerden oluşan bir oyuncu diline dayanması, beden dilinin öne çıkması, dekor, kostüm, aksesuar gibi araçların yerine daha çok oyuncu bedeniyle ve minimal malzemeyle oyunların oynanabilmesi, eğlence atmosferi ve oyun gerçeğinin hep anımsatılması) bu oyunlardan yararlanmamızı kolaylaştıran özellikleri.

Kent tiyatromuzu oluşturan, özdeşleşmeye dayalı, taklitlerle canlandırılan hikâye anlatma geleneğimizi oluşturan Meddahı dışında tutarsak – her ne kadar hikâye meddahın hünerine bağlı olarak fıkra, anı, yemek tarifleri ve anekdotlarla kesintiye uğratılsa da bütünlüklü bir kurgu vardır- Karagöz ve Ortaoyunundaki çoğu yapısal özellikler de modern tiyatrodaki arayış çabalarıyla benzerlikler gösterir. Hem kent tiyatrosu, hem de köy tiyatrosu geleneğimizde ortak olan bu özellikler nelerdir?

1. Seyirciler ve oyuncuların birlikte oluşturduğu eğlence atmosferi
2. Oyunların her yerde oynanabilmesi itibariyle klasik Batı Tarzı Tiyatronun gereksinim duyduğu kutu sahne ya da çerçeve sahne ve seyir yerinden oluşan bir bina gerektirmemesi.
3. Oyunların içeriğinden ve işlevinden kaynaklanan – Başta eskiyi ve düzeni simgeleyen Hacivat-Pişekâr, yeniyi ve halkı simgeleyen Karagöz-Kavuklu gibi eksen tiplerle, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki çok kültürlülüğün bir yansıması olan çeşitli tipler aracılıyla eğlendirerek bir öğrenek sunmak- gevşek doku-parçalı yapı. Köy seyirlik oyunlarında da, köylünün kendi yaşam tarzından kaynaklanan oyunlar olması itibariyle yine gevşek bir doku-parçalı yapı söz konusudur.
4. Karagöz ve Ortaoyununda Ev arama, İş arama, Kız arama, Kılık Değiştirme, Üreme, Ölüp Dirilme ve Oyun İçinde Oyun, Dramatik köylü oyunlarında Ak-Kara, Ölüp Dirilme, Üreme, Kız kaçırma ve Kızın bulunması, böylece eskinin kovulup yeninin karşılanması gibi ortak motiflerle bu yapının oluşturulması
5. Özellikle Karagöz ve Ortaoyununda çeşitli ses ve söz oyunlarıyla, tekerlemelerle dilin mantığını bozma (Absürd tiyatroda da var olan bir özelliktir.)
6. Seyirciyle kurulan organik bağ. Gerek oyun içinde doğrudan seyirciyle diyalog kurma, gerekse kurguya seyirciyi doğrudan dahil etme.
7. Fantezi ve groteskten bolca yararlanma…
8. İroni ve taşlamayı, söz ve hareket güldürüsünü eğlendirme amacıyla kullanma
9. Danslarla ve müziklerle kesintiye uğratma

gibi özellikler geleneksel tiyatromuzu modern tiyatro arayışlarıyla da buluşturan ortak özelliklerdir.

Bu ortak özellikler dünya tiyatrosundaki devrimci yönelişlerle de örtüşmekte, bu anlamda geleneksel tiyatromuzu tiyatral açıdan çok daha anlamlı ve önemli hale getirmektedir. Geleneksel kaynaklarımızdaki bu çağcıl özelliklerin ayırtında olan tiyatro insanları geçmişte bu özelliklerden yararlanmış, tiyatromuzun kuramsal ve uygulamalı alanlarında dikkate değer bir yol kat edilmiştir. Kuramsal alanda İsmayıl H. Baltacıoğlu’ndan başlayarak pek çok tiyatro uzmanı ve yazar tarafından gelenekselden beslenerek yeni bir sentez yaratma yolunda estetik oluşturulmaya çalışılmış ve araştırmalar yapılmıştır. Uygulama alanında da kimi oyun yazarları ve tiyatro toplulukları bu yolda çeşitli çalışmalarla sürece katılmıştır. Bu yapıtlardan örnekleyecek olursak; İsmayıl H. Baltacıoğlu’nun Halkevleri çalışmaları sırasında oluşturduğu Kafa Tamircisi, Akıl Taciri gibi metinleri, Ahmet Kutsi Tecer’in Köşebaşı, Genç Oyuncular ve Atilla Alpöge’nin Vatandaş Oyunu ve Tavtati Kütüpati, Haldun Taner’in Sersem Kocanın Kurnaz Karısı, Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım, Eşeğin Gölgesi, Turgut Özakman’ın Fehim Paşa Konağı, Resimli Osmanlı Tarihi, Bir Şehnaz Oyun, Oktay Arayıcı’nın Rumuz Goncagül, Bir Ölümün Toplumsal Anatomisi, Nafile Dünya, Ferhan Şensoy’un Şahları da Vururlar, Refik Erduran’ın Bir Ayı Masalı(Ayı mı Dayı mı), Mehmet Akan’ın Ham Hum Şarolop (Midirfillik Oyunu) Bilgesu Erenus’un Misafir’i, Ünal Akpınar’ın Bozkır Dirliği, Nurhan Karadağ’ın Gerçek Kavga’sı ve Ömer Polat’ın Aladağlı Mıho’su, Hasan Erkek’in Kutsal Döngüsü gibi.

Yine araştırma ve uygulama alanında, özellikle yeni bir sentez oluşturma yolunda dikkate değer çalışmalar yapan topluluklardan biri ellili yılların ikinci yarısında(1958) ve altmışlı yıllarda İstanbul’da Genç Oyuncular, diğeri de Ankara’da özellikle Yetmişli yıllarda yoğunlaşarak araştırmalarla uygulamalarını oluşturan Ankara Deneme Sahnesi’dir.

Günümüzde tiyatro alanındaki tartışmalar ve ellili yıllardan bu güne uzanan tiyatroda yenileşme ve özgünleşme çabaları göz önüne alındığında bu yolun doğru bir yol olduğunu söylemek hiç de yanlış olmayacaktır.

Kaynakça:

- ADS, “Köy Oyunları- Gerçek Kavga(Nurhan KARADAĞ)”, Ankara 1977.

- AKAN, Mehmet, “Toplu Oyunları I”, Mitos Boyut Yayınları, I. B. İstanbul 1993.

- AKI, Niyazi, “ XIX. Yüzyıl Türk Tiyatrosu Tarihi ”, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 1963.

- AKPINAR, Ünal, “Bozkır Dirliği”, Oyun Metni.

- ALANGU, Tahir, “Keloğlan Masallarının Nitelikleri”, Türkiye Fokloru El Kitabı, Adam Yayınları, I.B., İstanbul 1983.

- ALANGU, Tahir, “Türkiye Folkloru El Kitabı”, Adam Yayınları, I. B. İstanbul 1983.

- ALPÖGE, Atilla, “Hayat Ağacında Tavus Kuşları”, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul 2007.

- AKSAL, Sabahattin Kudret, “Tiyatro Üstüne”, Türk Dili Dergisi, Sayı: 313, (Ekim 1997).

- AND, Metin , “ Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatrosu Tarihi ”, İletişim Yayınları, I.B. İstanbul 2004.

- AND, Metin, “Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu”, T. İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1983.

- AND, Metin, “Cumhuriyet’in 70. Yıldönümünde Kimliğini Bulamamış Türk Tiyatrosu”, Tiyatro Araştırmları Dergisi, A.Ü. DTCF-Tiyatro Bölümü Yayınları, Yıl: 1993, Sayı: 10.

- AND, Metin, “Cumhuriyet Dönemi’nde Oyun Yazarlığı”, Türk Dili Dergisi-Türk Dili ve Yazını Özel Sayısı, Sayı: 261, (Kasım 1973).

- AND, Metin, “Çağdaş Tiyatro Açısından Karagöz ve Ortaoyunu”, Değişim Dergisi, Sayı: 2, Yıl: 1961.

- AND, Metin, “Dionisos ve Anadolu Köylüsü ”, Elif Yayınları, 1962.

- AND, Metin, “Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu”, T. İş Bankası Yayınları, Ankara 1977.

- AND, Metin, “Geleneksel Gösterim Sanatlarının Önemi Sanat Şenliklerindeki Yeri”, Geleneksel Tiyatro Festivali, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Folklor Araştırması Yayınları, Ankara 1983.

- AND, Metin, “Geleneksel Türk Tiyatrosu”, Bilgi Yayınevi, I. B., Ankara, Mayıs 1969.

- AND, Metin, “Karagöz Bir Siyasi Taşlamaydı da”, Halk Tiyatrosu Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 8, (Ağustos 1995).

- AND, Metin, “Karagöz ve Ortaoyunu’nda Kişiler ve Kişileştirme”, Türk Dili Dergisi, C: 16, Yıl: 1967.

- AND, Metin, “Karagöz’de Tekerleme ve Perde Gazelleri”, Forum Dergisi, C: 20, Sayı: 325, Yıl: 1967.

- AND, Metin, “Karagöz Öz Be Öz Türk’tür”, Tercüman Gazetesi, (6 Kasım 1971).

- AND, Metin, “Oyun ve Bügü”, İş Bankası Yayınları, Ankara 1974.

- AND, Metin, “ Tanzimat ve İstibdat Dönemi’nde Türk Tiyatrosu ”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1972

- AND, Metin, “Tiyatro Kılavuzu” , Milliyet Yayınları, I. B. İstanbul 1973.

- AND, Metin, “Tiyatroda Açık Biçim ve Türk Tiyatrosu Bakımından Önemi”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, A.Ü. DTCF, Tiyatro Araştırmaları Enstitüsü, Yıl: 1970, Sayı: 1.

- ANDAY, Melih Cevdet, “Ortaoyunu”, Cumhuriyet Gazetesi, (16 Eylül 1973).

- ARAYICI, Oktay, “Bütün Oyunları I”, Mitos Boyut Yayınları, I. B., İstanbul 1992.

- ARAYICI, Oktay, “ Bir Ölümün Toplumsal Anatomisi Üzerine Bir Söyleşi”, Cumhuriyet Gazetesi, (4 Kasım 1978).

- ARAYICI, Oktay, “Kısaca”, Şehir Tiyatrosu Dergisi, (8 Eylül 1974).

- ARENDT, Hannah, “Geçmişle Gelecek Arasında”, Çev.: Bahadır Sina ŞENER, İletişim Yatınları, II.B., İstanbul 2004.

- ARTUN, Erman, “Cemal Ritüeli ve Balkanlardaki Varyantları”, Kültür Bakanlığı Halk Kütlülerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Batı Tiyatrosu”, Halk Tiyatrosu Dergisi, Yıl: 1, (Ocak 1955).

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Halkın Evi”, CHP Halkevleri Bürosu, Kılavuz Kitaplar, Ulus Basımevi, Ankara 1950.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Kafa Tamircisi”, Kültür Basımevi, 1940.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı , “Karagöz Tekniği ve Estetiği”, Türk Dili Dergisi, sayı: 215, Yıl: 1969.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Kendine Dön!”, Türke Doğru, 1994, Cumhuriyet Dönemi Düşünce Yazıları Seçkileri, Derleyen: Konur ERTOP, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı , “Okul Tiyatrosu”, Halk Tiyatrosu Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 5, (Mayıs 1995).

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Ortaoyunu”, Ülkü Dergisi, Cil: II, Yıl: 1942.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Teşkilatsız Tiyatro”, Yeni Adam, Sayı: 120, (16 Nisan 1936)

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Tiyatro”, Sebat Basımevi, İstanbul 1941.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Tiyatroda Batıya Doğru”, Yeni Adam, Sayı: 696, (5 Nisan 1951).

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Tiyatro Nedir”, Yayına Hazırlayanlar: Atila ALPÖGE, T. Yılmaz ÖĞÜT, Ali Y. BALTACIOĞLU, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul 2006.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Tiyatro Nedir Ne Değildir?”, Türk Dili Dergisi, Tiyatro Özel Sayısı, C: 15, Sayı: 178, (1 Temmuz 1966).

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Tiyatro Problemi”, Yeni Adam, Sayı: 433-434.

- BALTACIOĞLU, İsmayıl Hakkı, “Ulusça Kalkınmanın Yolları”, Türk Dili Dergisi, Sayı: 210, (Mart 1969).

- BAŞGÖZ, İlhan, “Çömçe Gelin-Bir Anadolu Yağmur Töreninin Kökeni ve Dağılımı Üzerine Bir Araştırma”, Folklor Yazıları, İstanbul 1986.

- BERKES, Niyazi, “Milli Kültür ve Batı Kültürü İle İlişkiler”, Cumhuriyet Dönemi Düşünce Yazıları Seçkisi, Konur ERTOP, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.

- BERKES, Niyazi, “Türkiye’de Çağdaşlaşma”, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul.

- BOAL, Augusto, “Ezilenlerin Tiyatrosu”, Çev: Semih ÇELENK, Etki Yayınları, İzmir 1996.

- BOAL, Augusto, “Ezilenlerin Tiyatrosu”, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.

 

- BORATAV, Pertev Naili, “Halk Hikayeleri ve Hikayeciliği”, Adam Yayınları, I.B., İstanbul Ekim 1998.

- BORATAV, Pertev Naili, “100 Soruda Türk Halk Edebiyatı”, İstanbul 1988.

- BORATAV Pertev Naili, “Zaman Zaman İçinde”, İstanbul 1958.

- Bozkır Dirliği Broşürü, 1969.

- Bozkır Dirliği 2. Broşürü, 1969.

- CELAL, Musahipzade, “Kafes Arkasında”, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1936.

- CEMAL, Ahmet, “Aradığımız Tiyatro”, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul, Mayıs 1998.

- ÇALIŞLAR, Aziz, “20. Yüzyılda Tiyatro”, Mitos Boyut Yayınları, I. B., İstanbul 1993.

- DİNO, Abidin, “ Halkevi’nde Köy Tiyatrosu ”, Görüşler Dergisi, (Mayıs 1943), Sayı: 53.

- DOUGLAS, L.Paterson, WEINBERG, Mark, “Kendi Sözleriyle Augusto Boal’le Ezilenlerin Tiyatrosu Hakkında Bir Söyleşi- In His Own Words: An Interview with Augusto Boal about the Theatre of the Oppressed, Part II ”, Çeviren: Nurhan TEKEREK, 1996, Omaha.

- DÜZGÜN, Dilaver, “Erzurum Köy Seyirlik Oyunları”, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.

- ELÇİN, Şükrü, “Halk Edebiyatı Araştırmaları”, C. I, Ankara 1988.

- ERKEK, Hasan, “Oyun İçinde Oyun”, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.

- FELEK, Burhan, “Ortaoyunu Nasıl Oynanır”, Perde-Sahne Dergisi, Sayı: 13-16, (İkinci Kanun 1944).

- GERÇEK, Selim Nüzhet, “Türk Temaşası”, Kanaat Kitabevi, İstanbul 1942.

- KARACABEY, Süreyya, “Geleneksel’den Batı’ya Türk Tiyatrosu”, Tiyatro Araştırmları Dergisi, Türk Tiyatrosu Semineri, Sayı: 12, Yıl: 1995.

- KARADAĞ, Nurhan, “ Halkevleri Tiyatro Çalışmaları (1932-1951) ”, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.

- KARADAĞ, Nurhan, “Köy Seyirlik Oyunları”, Türkiye İş Bankası Yayınları, I. B., Ankara 1978.

- KOLÇAK, Sabri, “İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu”, E.Ü. Matbaası, İzmir, 1968.

- KONUR, Tahsin, “Ortaoyunu”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Türk Tiyatrosu Semineri, Sayı: 12, Yıl: 1995.

- KÖPRÜLÜ, Fuat, “Karagöz Muhayyel Bir Şahıs mıdır?”, Cumhuriyet Gazetesi, (Ağustos 1932).

- KÖPRÜLÜ, Fuat, “Meddahlar” , Türkiyat Mecmuası ,I , İstanbul 1925.

- KÖPRÜLÜ, Fuat, “Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar”, Ankara 1984.

- KUDRET, Cevdet, “Karagöz”, Bilgi Yayınevi, C: I, Ankara 1992.

- KUDRET, Cevdet, “Karagöz”, Bilgi Yayınları, C: II, I.B., Ankara 1969.

- KUDRET, Cevdet, “Karagöz”, Bilgi Yayınevi, C: III, I. B., Ankara 1970.

- KUDRET, Cevdet, “Ortaoyunu”, T. C. İş Bankası Yayınl., C: I, Ankara 1973.

- KUDRET, Cevdet, “Ortaoyunu”, İnkîlap Kitbevi Yayınları, C. II, İstanbul 1994.

- KUDRET, Cevdet, “Örneklerle Edebiyat Bilgileri”, C: I, İnkîlap ve Aka Yynl., İst. 1980.

- LYTKO, Agnieszka Ayşen, “Meddah, Avrupa ve Doğu Tiyatrosu Geleneği Bağlamında”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Türk Tiyatrosu Semineri, Yıl :1995, Sayı:2.

- NUTKU, Hülya, “Stand Up Comedy Tiyatro mudur?”, Tiyatro Tiyatro Dergisi, (Mart 1998), Sayı: 79.

- NUTKU, Özdemir, “Dünya Tiyatrosu Tarihi”, C: II, Remzi Kitabevi, İstanbul 1985.

- NUTKU, Özdemir, “Halk Ozanları ve Meddahların Hikayeleri”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Dramatik Köylü Oyunları Özel Sayısı, Yıl: 1975, Sayı: 6.

- NUTKU, Özdemir, “ Oyunculuk Tarihi ”, C: I, Dost Kitabevi Yayınları, II.B., Ankara 2002.

- NUTKU, Özdemir, “Meddahlık ve Meddah Hikayeleri”, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997.

- NUTKU, Özdemir, “IV. Mehmet’in Edirne Şenliği 1675”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987

- NUTKU, Özdemir, “Tarihimizden Kültür Manzaraları” , Kabalcı Yayınevi , İstanbul 1995.

- NUTKU, Özdemir, “Televizyonda Meddahlık”, İki Kalas Bir Heves Dergisi, Sayı: 6, (Nisan-Mayıs 1994).

- NUTKU, Özdemir, “Tiyatroda Dil ve Tavır Sorunu”, Türk Dili Dergisi, Sayı: 227, (Ağustos 1970).

- NUTKU, Özdemir, “Tulûat”, Halk Tiyatrosu Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 1, (Ocak 1995).

- NUTKU, Özdemir, “Ulusal Kimlik ve Tiyatro”, Türk Dili Dergisi, Sayı: 216, (Eylül 1969).

- NUTKU, Özdemir, “ Uzatmalı Gerçekler ”, Remzi Kitapevi, İstanbul 1985.

- NUTKU, Özdemir, “ Yaşayan Tiyatro”, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1976.

- ONGURLAR, Serdar, “Anadolu’da Tiyatronun Özü ve Alternatif Baltacıoğlu”, Agon Dergisi, Sayı: 8, (Şubat 1996).

- ONGURLAR, Serdar, “İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun Tiyatro Görüşleri”, Devlet Tiyatroları İç Eğitim Dizisi, No: A-12.

- ORAL, Ünver, “Perde Gazelleri”, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.

- ÖNGÖREN, Mahmut Tali, “Oktay Arayıcı: Tiyatro Kendi Ülkesinin Somutuna Yaslanmalı”, Cumhuriyet Gazetesi, 1981.

- SAĞLAM, Yusuf, Oktay Arayıcı’nın Oyunlarında Geleneksel Öğeler, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.

- SEVİLEN, Muhittin (Hayalî Küçük Ali), “Karagöz Oyunları”, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1969.

- SEVİN, Nurettin , “Türk Gölge Oyunu”, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1968.

- SOKOLLU, Sevinç, “Türk Tiyatrosu’nda Komedyanın Evrimi”, T.C. Kültür Bakanlığı Yn.ları, Ankara 1979.

- SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, “İstanbul’da Karagöz, Karagöz’de İstanbul”, CHP Yayınları, Eminönü Halkevi, 1938.

- SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, “Karagöz”, 1941, İstanbul.

- ŞENER, Sevda, “Cumhuriyet’in 75 Yılında Türk Tiyatrosu”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

- ŞENER, Sevda, “ Oyundan Düşünceye ”, Gündoğan Yayınları, I.B., Ankara 1993.

- ŞENER, Sevda, “Tiyatronun Kaynağına İlişkin Kuramlar”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 6, Ankara 1975.

- TANER, Haldun, “ Bir Tiyatronun Yüzüncü Yılı ”, Milliyet Gazetesi, Yıl: 30, Sayı: 11473, (18 Kasım 1979).

- TANER, Haldun, “Keşanlı Ali Destanı”, Bilgi Yayınevi,7. B., Ankara Ekim 1998.

- TANER, Haldun , “Yüzyıllık Bir Tartışma”, Türk Dili Dergisi, Tiyatro Özel Sayısı, C: 15, Sayı: 178, (1 Temmuz 1966).

- TECER, Ahmet Kutsi, “Köylü Temsilleri”.

- TEKEREK, Nurhan, “Geçmişten Geleceğe Oyundan Seyirciye”, U.Ü. GSF Sahne Sanatları Bölümü Yayınları, No: 1, Bursa 2010.

- TEKEREK, Nurhan, “Köy Seyirlik Oyunları”, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul 2008.

- TEKEREK, Nurhan, “Popüler Halk Tiyatrosu Geleneğimizden Çağdaş Oyunlarımıza Yansımalar”, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, I.B., Ankara 2001.

- UÇANER, Dikmen Gürün, “Gelenekselin Çağdaş Yorumcusu”, Mehmet AKAN”, Toplu Oyunları I, Mitos Boyut Yayınları, I.B., İstanbul 1993.

- WOORINGER, Wilhelm, “Soyutlama ve Özdeşleyim”, Çev.: İsmail TUNALI, Remzi Kitabevi, İstanbul 1985.

- YÜKSEL, Ayşegül, “Çağdaş Türk Tiyatrosu’ndan On Yazar”, Mitos Boyut Yayınları.

- YÜKSEL, Ayşegül, “Modern Türk Tiyatrosu’nda Arayış ve Gelişmeler”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, A.Ü., DTCF Yayınları, Yıl: 1995, Sayı: 12.

- YÜKSEL, Ayşegül , Türk Tiyatrosu’nda Ulusal ve Uluslar arası Kimlik Sorunu, Bilanço: 1923-1988: “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılına Toplu Bakış”, Uluslar arası Kongresi, Editör: Zeynep RONA, C: I, 10-12, Aralık 1988, ODTÜ Kültür ve Kongre Merkezi, Ankara, Tarih Vakfı Yayınları, 1999, İstanbul

- YÜKSEL, Ayşegül, “Vasıf Öngören Tiyatrosu, Tanıdık Durumlardan Yabancılaştırmaya”, Vasıf ÖNGÖREN, Toplu Oyunları, Mitos Boyut Yayınları, II. B., İstanbul, 1999.

- ZEYBEK, Haşmet, “47’liler Meddahı”, Tohum yayınları, I.B, İstanbul, Kasım 2002.

- ZEYBEK, Haşmet, “Meddahlık Sınavı-Karşılaştırmalı Mitoloji I”, Tohum Yayınları, I. B, İstanbul, Mayıs 2002.

- ZEYBEK, Haşmet, “Meddahlık Sınavı- Karşılaştırmalı Mitoloji II”, Tohum Yayınları, I.B., İstanbul, Ağustos 2002,

- ZEYBEK, Haşmet, “Zilli Şıh”, İlgi Yayınları, İstanbul 1984.